Recensies

Een mooi gestructureerd, stilistisch verzorgd verhaal

In het romandebuut Schutkleur van Bernadette Heiligers zijn de ontwikkelingen van een familiegeschiedenis metafoor voor eilandelijke maatschappijkritiek. Een prachtige literaire structuurvondst, een verzoek aan hoofdpersoon Corine een vriendenboek voor haar neef Harold samen te stellen, biedt de verteller de mogelijkheid tot een meervoudig perspectief, niet alleen op de persoon voor wie het vriendenboek zal worden gemaakt, maar via dat procedé ook op het eiland in zijn geheel. Dit structuurprincipe levert een scherpe en gevarieerde analyse van zowel het eiland als zijn diversiteit aan bewoners op, een analyse die er niet om liegt in kritische helderheid.

Mooi, maar ook messcherp proza

Een mooie roman die het parfum van de Caraïben (Curaçao) uitademt. Het hoofdpersonage Corine was met haar donkerbruine huidskleur altijd een buitenbeentje in de familie. Nu wordt ze gevraagd om een vriendenboek samen te stellen voor haar neef Harold met wie ze nooit de beste vriendjes was. Door dat vriendenboek komen er ook dingen aan het licht die het leven van Harold en de hele aanverwante familie in een ander daglicht stelt. Het opzoekwerk van Corine laat schaduwen van het verleden herleven ook al had ze die voorgoed achter zich willen laten. In een mooi maar ook messcherp proza schetst de auteur de sociale gevoeligheden die onder de oppervlakte in elkaar grijpen.

Een moderne, lokale roman

De roman van Heiligers biedt in feite een hilarisch beeld van de interculturele ongemakken waar Curaçao zo vol van is. Over al die in wezen onzinnige dingen waarvan we last hebben en die ons nopen een schutkleur aan te nemen. Argwaan, achterdocht, vooroordelen en vetes. De roman is compact geschreven en wisselt regelmatig van perspectief, zonder dat het ook maar een moment storend is. Qua compositie staat het als een huis. Een plot is er eigenlijk niet. Toch is er spanning. Het boek leest als een verzameling puzzelstukjes die gaandeweg ingenieus in elkaar worden geschoven.

Fijngevoelig en genuanceerd verhaal

Hoewel het boek grote thema’s aansnijdt, wordt het nergens gelijkhebberig of boodschapperig. Integendeel, Schutkleur is een bescheiden, fijngevoelig en genuanceerd verhaal, over een maatschappij waarin – naast overspel en familiegeheimen – ook nog altijd kolonialisme, het zoeken naar culturele identiteit en huidskleur een rol spelen.

‘Schutkleur’ van metaforenkoningin

Ik heb het niet zo op het te pas en te onpas gebruiken van metaforen. Maar Bernadette Heiligers vergeef ik al haar metaforen. Wat te denken van de eerste bladzijde: “In de late namiddag glimmen haar sproeten als koperen speldeknoppen op haar verbrande huid. Ik hap in een dikke schijf watermeloen om wat seconden weg te kauwen. Het sap trekt een plakkerig spoor naar mijn hals waar het een fondant vormt met het zand, zout en zweet van een dagje strand”. Dat is Nederlands van grote klasse. Het debuut van Bernadette Heiligers was voor mij het bewijs dat het met onze literatuur nog lang niet afgelopen is na Boeli van Leeuwen, Tip Marugg en Frank Martinus Arion.

Deze kleine roman is poëtisch geschreven. Een mooi verhaal, verfijnd van stijl. Mooie gepolijste vergelijkingen.

Wie is de best schrijvende auteur van Curaçao op dit moment? Een fascinerende vraag, nooit objectief te beantwoorden, en natuurlijk moet je allereerst beginnen met een onderscheid tussen de Papiamentstalige en de Nederlandstalige auteurs. Dat onder de laatste groep Bernadette Heiligers hoge ogen gooit, is zeker, zoals ze toont met haar laatste boek.

Curaçao als een benauwend universum, bepaald door herkomst, familiebanden, huidstint, haarsoort, geschiedenis en herkomst. […] Het is allemaal heel véél. Het is te veel. je zou vooral wensen dat Bernadette Heiligers zich de tijd gegund had om er een kloek boek van 400 pagina’s van te maken. […] En toch laat Van zo ver gekomen ook zien wat een geweldige schrijfster Bernadette Heiligers kan zijn. Ze hanteert een krachtige stijl, ze schrijft sprankelende dialogen en heeft een enorm vermogen om dingen beeldend uit te drukken. In luchthartige zinnen verpakt ze veel pijn. Er is bijna geen bladzijde in het boek of er staat wel een gebeeldhouwde, schitterend geschreven zin op. […] Bernadette Heiligers schreef een boek met een grootse boodschap: het leven is klote, maar laat je niet kisten. Ze schrijft ook groots. Maar wie zó kan schrijven, doet zichzelf èn de lezers tekort door een groot verhaal in zo weinig pagina’s te willen vertellen.

De auteur (1952), die eerder de roman ‘Schutkleur’ schreef, geeft een haarscherpe analyse van alle complexe relaties op de Caraïbische eilanden. Zij heeft een jaloersmakend goede pen: op elke bladzijde staat wel een krachtige metafoor of een kathedraal van een zin. Dit verhaal moet je langzaam lezen om de relaties tussen de vele personages goed te begrijpen, maar dan word je ook beloond met een prachtverhaal.

Hoe moet ‘Van zo ver gekomen’ gelezen worden om de rijkdom van taal en stijl in deze kleine, gecomprimeerde roman, tot hun recht te laten komen? In navolging van de zogenoemde ‘slow movement’ die de drukte van het dagelijks leven vervangt door een meer ontspannen wijze van leven, is ook bijvoorbeeld de ‘slow cooking’ en door Lindsay Waters, uitgever van de Harvard University Press, in de literatuur naast ‘close reading’ de ‘slow reading’ ontstaan. Die propageert een wijze van lezen als een techniek om door langzaam te lezen de tekst in zijn volle waarde te begrijpen en te genieten. Een dergelijke wijze van lezen is in mijn ogen niet alleen bijzonder geschikt maar zelfs noodzakelijk voor het werk van Bernadette Heiligers, dat immers gekenmerkt wordt door een geserreerd taalgebruik, gedemonstreerd in taal van kleine taalvondsten, en bijzonder originele en creatieve beeldspraak. […] Een zo zorgvuldig geschreven verhaal verdient zorgvuldige lezing. Wie ‘Van zo ver gekomen’ ten volle wil genieten dient langzaam te lezen en zal door herlezen een wereld van origineel taalgebruik ontdekken.

De zin(nen) van Bernadette Heiligers

Compacte zinnen zijn het, die bestaan uit zorgvuldig en functioneel aaneengeregen woorden waarin een beeldwereld huist die het boek voor iemand zoals ik vijf keer zo dik maakt.

Alweer, dacht ik toen mijn hand de roman Van zo ver gekomen van de boekenplank haalde om mee te nemen naar de slaapkamer waar ik elke avond lees voordat ik de dag voor gezien hou. Het zou de derde keer zijn, binnen een jaar, dat ik me in het meest recente boek van Bernadette Heiligers ging verliezen. Overigens was ik het helemaal eens met mijn hand.

Waarom? Om de zinnen. De zinnen die Bernadette heeft neergepend in dit amper 132 pagina’s tellende boek. Compacte zinnen zijn het, die bestaan uit zorgvuldig en functioneel aaneengeregen woorden waarin een beeldwereld huist die het boek voor iemand zoals ik vijf keer zo dik maakt. Geen woord te veel staat erin (oké misschien eentje) en met dit minimum aan woorden zet deze schrijver rake typeringen neer en roept zij tegelijkertijd hele rijke beelden op die in mijn hoofd blijven nasmeulen.

Laat me een paar van die zinnen delen:

Abuela, ooit vroedvrouw in dit afgelegen district van het mooie Santo Domingo, gooide haar voordeur open naar het labyrint van hellende stegen die tegelijk als riolering dienden en waar huisjes van verroeste golfplaten en karton tegen elkaar leunden.

Ik zie die sloppenwijk voor me. De smalle gangen die lukraak op elkaar aansluiten en waar buitenstaanders zonder uitzondering verdwalen. Ik zie abuela die daar woont in dat ‘dorp’ van bij elkaar gekropen verschoppelingen zonder enige vorm van privacy; een stuurse vroeg oud geworden vrouw met grove handen waarmee talloze baby’s voor het eerst kennis maakten met de wereld. Ik ruik het riool, hoor hoe de wind de golfplaten doet trillen en zie hoe het karton bruine vlekken krijgt van de regen. De angst kan ik voelen voor een windvlaag of plensbui die het hele kaartenhuis in elkaar kan laten storten. En ik kan de mensen zien die Bernadette niet beschrijft maar die er ook moeten wonen. Ze krioelen door elkaar als kakkerlakken in een beerput. Honger en armoede leven in deze buurt zonder dat er melding van wordt gemaakt.

Het is maar één zin. Een zin van achtendertig woorden. Een zin die voor mij al bijna een film op zich is. Door wat de schrijver me niet vertelt.

Een ander voorbeeld:

Ondanks mijn smeekbedes werd ik iedere morgen levend wakker, totdat ik de hoop verloor ooit met mijn moeder verenigd te worden.

In deze zin heeft Bernadette een rouwproces gevangen dat in werkelijkheid weken zo niet maanden moet hebben geduurd. En toch staat alles er. Het verdriet dat niet te dragen is, het gesprek met God – in wanhoop aangeknoopt – om er een einde aan te maken door te smeken om hetzelfde lot, de teleurstelling bij het ontwaken dat het leven er nog is en dus ook het verdriet en de pijn. En dan het harde besef dat er niets zal veranderen, dat je moet aanvaarden dat je er alleen voor staat. Het startpunt van de nieuwe realiteit voor dit kind dat verder moet zonder moeder. Magistraal neergezet.

Of deze zin:

Een aardappel en een sperzieboon.

Deze vijf woorden typeren twee mensen in het boek. Een man en een vrouw die in de laatste stuiptrekkingen van een relatie zitten. Dat zij een vreemd stel zijn, blijkt al uit de keuze voor twee verschillende ‘groenten’ die op zich goed bij elkaar zouden kunnen passen. Zowel op het Nederlandse als op het Caribische bord. Dat wil zeggen als losse onderdelen. Geprakt en door elkaar gehusseld ontstaat er namelijk een nogal mislukt smakeloos geheel.

Daar komt nog bij dat de aardappel als basis voor vrijwel elke maaltijd kan dienen terwijl de sperzieboon toch meer op zichzelf staat. Een rake vergelijking wanneer het gaat over de verhouding tussen Nederland en het Caribisch deel van het koninkrijk:

De vrouw is te ‘groen’ om zich aan te passen aan het leven op Bonaire. Ze is pinnig, heeft scherpe meningen en vooroordelen die ze ventileert vanuit haar realiteit van witte Nederlander. Hij, een Bonaireaan, kruipt in zijn schulp, maakt bijna letterlijk een ingedoken bal van zichzelf om te schuilen voor haar frustraties die zij op hem af blijft vuren en waarmee ze door hem heen wil ‘prikken’. Hij is als zovelen op de Caribische eilanden die moeten dealen met invloeden van buitenaf; zolang het gaat zal deze aardappel proberen onderdeel te blijven van het gerecht in de overtuiging dat de aardappel op zich als maaltijd niet voldoende is. Een overtuiging die langzaam losweekt omdat er geen andere mogelijkheid lijkt te zijn om van die sperzieboon af te komen. Dan maar liever voortaan alleen aardappels eten. Dat is wat die zin ‘Een aardappel en een sperzieboon.’ met mij doet.

En dan tot slot mijn favoriete zin uit dit boek van Bernadette Heiligers:

Pas later drong het tot me door dat etiquette het aanstellerige zusje is van ethiek en dat het weinig met je binnenste te maken heeft.

In mijn hoofd ontmoet ik Etiquette als een nuffige jonge adolescente, nog lang niet droog achter de oren maar pretenderend al een hele juffrouw te zijn. Nagels, haar, kleding, auto, schoenen, tas en partner zijn zorgvuldig uitgekozen op de trends van de allerlaatste mode. Het toontje waarmee zij spreekt, is net iets te hoog, de oogopslag gepikt van de Insta page van een van de Kardasians en tot in den treure geoefend voor de spiegel. Ze zit daar met haar even nuffige vriendinnen in de meest populaire uitgaansgelegenheid van de week en smiespelt en ginnegapt om de serveerster met de verstandige maar ‘foute’ schoenen, roddelt over de vriendin die er niet bij is en klaagt dat de pedicure haar prijzen heeft verhoogd.

Toegegeven dit zit allemaal in mijn hoofd maar het is wel waar de schrijver mij met haar woorden ‘aanstellerige zusje van de ethiek’ naartoe brengt. Er staat geen woord van op papier en toch is het er. Dat is de kracht van de zinnen van Bernadette Heiligers.

Heiligers tekent de menselijke spanningen die de veelgeprezen auteur teisterden. Zij doet dit op bewonderenswaardige wijze, meeslepend, afgewogen. Zij trekt de lezer door het leven en door het werk van Lauffer met een verleidelijke vaart en weet toch de vele informatie knap te spreiden. (…) Heiligers zet met de biografie een standaard neer. Een welkome hóge standaard. Hiermee zullen de letteren van de eilanden – biografen en lezers – hun voordeel kunnen én moeten doen.

Het boek, een waardevol initiatief van de Stichting Pierre Lauffer, kenmerkt zich door zijn levendige beschrijving (door de easy reading leest het als een trein), is rijkelijk geïllustreerd met relevante foto’s en voorzien van poëzie en prozawerk met hun respectieve vertalingen […] De biografie van Pierre Lauffer door Bernadette Heiligers is een mijlpaal in de literaire geschiedenis van Curaçao. Zij deed een diepgaande onderzoek naar zijn leven. Niemand vóór haar heeft ons zo pakkend en informatief door het leven van Lauffer geleid. Samenvattend kom ik tot de conclusie dat Heiligers hiermee een zeer leesbare literaire biografie geschreven heeft en dat het een hoogtepunt is op het cultureel-historische vlak.

Een schrijversbiografie – en dat is de biografie die Bernadette Heiligers heeft gemaakt – gaat over leven en werk van een auteur, geplaatst in de cultureel historische en literaire context. Er is dus steeds sprake van een driehoeksrelatie: er zijn steeds drie ‘partijen’ die alle jaloers om aandacht vragen: de auteur en het werk én de context van de auteur en diens werk. Hoe breng je dat in evenwicht? (…) Geen biografie is ooit definitief als dialoog met een auteur, met zijn teksten en de eigen inzichten van de driehoeksrelatie tussen auteur, tekst en context. Is Bernadette met haar biografie in dit spanningsveld geslaagd? Ik zou zeggen: oordeel zelf door het boek te kopen en te lezen… het is de moeite meer dan waard.

In haar beschrijving van het leven van Lauffer gaat Bernadette Heiligers in op zijn grote invloed op het culturele leven van Curaçao en op het Papiaments in het bijzonder, de leerboeken, het proza en de poëzie. Tegelijkertijd schetst ze een zeer persoonlijk portret van een man die het zichzelf en zijn omgeving niet altijd makkelijk heeft gemaakt. Juist die combinatie maakt deze biografie zo aantrekkelijk. Bernadette Heiligers schreef de biografie die hij verdiende: één die bewondert en toch niets verzwijgt. Het maakt de biografie onmisbaar voor iedere liefhebber van Caribische literatuur.

Het is te prijzen dat de Fundashon Pierre Lauffer het initiatief heeft genomen voor deze biografie die ook een licht werpt op het literaire werk van deze literaire reus. Bernadette Heiligers heeft een boeiende biografie geschreven die het verdient om in één adem uit te lezen. Fred de Haas zorgde voor uitstekende vertalingen.

Deze goed geschreven biografie gaat over Pierre Lauffer als dichter, schrijver en als mens. Het verhaal wordt prachtig ondersteund door goed uitgekozen fragmenten uit zijn werk.

Miguel Pourier, Leven om te dienen, dat eind maart 2016 in Curaçao en op Bonaire is gepresenteerd, geeft, in de woorden van de auteur, ‘een verrassende kijk op een boeiend, imponerend, en vooral aangrijpend leven’. In 12 hoofdstukken, verspreid over ruim 200 bladzijden, krijgt de lezer een goede indruk van deze man die is vernoemd naar de aartsengel Michael, Miguel Archangel Pourier.

Hou je van een uitstekend geschreven boek, wil je op de hoogte raken van de manipulatiepraktijken van geldwolven en opportunistische politici, lees dan dit boeiende boek. Bernadette Heiligers heeft al veel publicaties op haar conto staan. Mocht u nog een druppel twijfel hebben, met de biografie over Miguel Archangel Pourier schaart ze zich onder de topschrijvers van de tegenwoordige tijd.

Heiligers’ biografie over de Antilliaanse politicus Miguel Pourier (1938-2013) leest als een klassiek drama. In het begin lijkt de held onverslaanbaar. […] Heiligers vertelt de slechte ervaringen van Pourier met Nederland en het IMF tot in detail. Het is een ongelooflijke opsomming van Nederlandse arrogantie en onbetrouwbaarheid die des te schrijnender is omdat een van de weinige politici die echt wilden dat de Antillen de eigen broek zou ophouden, door Nederland steeds verder van zijn doel af kwam. […] Bernadette Heilgers heeft een prachtige biografie geschreven, intelligent van taalgebruik op opbouw, doorwrocht in de achtergronden. Rijk aan onbekende details: zoals het voorstel van Leito en Martina om Pourier gouverneur te maken. Een politicus van het formaat van Pourier verdiende een biograaf van het formaat van Heiligers.

De biografie is prettig om te lezen. Allereerst heeft de auteur een goede keuze gemaakt door de thema’s in chronologische volgorde te vertellen. Het zorgt ervoor dat het boek ook toegankelijk is voor de jongere en onbekendere lezer en geeft een volledig beeld van de denkwijze van Pourier door de jaren heen. Ten tweede heeft de auteur het in de latere hoofdstukken voor elkaar gekregen om ook zonder de persoonlijke aantekeningen van Pourier – maar wel met behulp van naaste bronnen – een goed beeld van Pouriers gedachtegang neer te zetten.

Heiligers’s biography of Pourier reads like a classical drama as the biographer marches through the life of the biographical subject. […] Whereas the first chapter of the book relates the life of a hopeful boy, confident in support from the spiritual world, the later chapters describe the beginning of the end of the political career of an Antillean prime minister and his disappointment in the Dutch politicians in whom he had placed his trust. The biographer subtly indicates this shift in attitude at the end of the book when she reports on Pourier’s funeral ceremony, where “I Dreamed a Dream” from the musical Les Misérables was sung. […] Pourier’s life reminds us therefore that “there are dreams that cannot be fulfilled and there are storms we cannot control”. […] The biography of Miguel Pourier is a must-read for anyone seeking insight into the social and political situation of Bonaire at the beginning of the twentieth century and of Curaçao at the end of the twentieth century.