Forsa di palabra

Lektura di Bernadette Heiligers

na okashon di boutiso di e kolekshon di poema

Luho di Speransa

di Nydia Ecury.

15 november 2003


Kerida Nydia, distinguido famia i invitadonan.

Poko tempu pasá, den estado Colorado na Merka, un kandela feros a destruí un mondi mas grandi ku henter Kòrsou. Na un manera inkontrolabel e kandela a span su rabia den diferente direkshon, i a konvertí un área presioso di naturalesa den un paisahe shinishi i desolá.

E kandela di Colorado a keda grabá den mi memoria komo un símbolo di forsa di palabra. Pasobra e konservador di e mondi en kestion, a bisa ku ta djis un karta e ker a kima, den un rabia ku a drent’é ora el a lesa e palabranan insultante di su kasá.

Natural e ehèmpel akí ta mashá ekstremo. Si nos bai den otro ekstremo, bo por transmití bo pensamentu sin palabra mes. Si bo mira un hende su kara gloria ora e topabo, bo sa ku e ta kontentu di mirabo sin ku e bisa esei. Òf si Eligio Melfor para riba e podio akí, su kara ta bisa loke e ta pensa promé ku e bisa un palabra.

Pero meimei di e dos ekstremonan akí tambe ‘Palabra’ ta un instrumento poderoso. Promé ku tur kos, Palabra ta duna nos sierto ‘grip’ riba nos eksistensia. E no ta djis un kombinashon di sonido ku nos ta uza pa indiká loke nos persibí. E tin un relashon bibu ku tur loke e ta referí n’e. Por ehèmpel: Si bo ke reservá un hotèl, bo ta mira vários símbolo ku ta indiká si e tin restorant, pisina, kancha di tènis, òf otro fasilidat. Pero ainda bo no sa si e ta un bon hotèl. En kambio, si un amigu bisa: Nos a keda n’e hotel ei. Esta dushi e ta … esei ta bisabo hopi mas.

Asina ta ku palabra ta manera un pintura animá, multi-dimenshonal, ku por representá ophetonan konkreto, pero tambe konseptonan apstrakto manera ambiente, hospitalidat, bunitesa, etc. Asina palabra ta yuda nos kristalisá nos pensamentunan pa diferente uzo.

E uzo mas komun ta ‘komunikashon’. Una bes nos a kristalisá nos pensamentunan, nos ta uza palabra pa transmití eseinan pa otro hende. Tin diferente forma pa komuniká ku otro, i kada un tin su efekto.

Un manera di komuniká, ta di kombersá ku otro.

Den kombersashon diario, hopi biaha loke nos ke men, ta pisa mas ku e palabranan ku nos skohe pa bis’é. Por ehèmpel, si un hende kontabo ku el a kumpra un kas, otro siman ainda bo ta kòrda e alegria di e notisia ei. No ta importá si el a bisa: “m’a logra kumpra un kas” òf “porfin mi tin mi mes dak riba mi kabes.” E ke men e mesun kos. P’esei den kombersashon diario, hende no sa kibra kabes muchu kua palabra ta mas adekuá. Pasobra en general e palabranan no ta hasi nada otro sino pasa informashon di un hende pa otro.

Pero… no sémper!

Pa kuminsá, mester tene kuenta ku e balor afektivo di palabra. Tin palabra asina kargá –ehèmpel e palabra ‘desgrasiado’ – ku di mes e ta kousa sierto emoshon. Ademas, palabra no ta transmití solamente loke nos bisa, sino tambe loke nos ke men. Figurábo bo puntra bo kasá: “kon e koló dje bistí akí ta kedami”? anto e kontestá: “Ai, e ta hasi niun diferensia antó?” Riba su mes, kada un di e palabranan ei ta inosente. Pero den e konteksto ei si nan ta hasi doló.

Entonashon i modulashon di bos tambe ta duna palabra mas òf ménos forsa. Si un hende puntrabo mayan kon b’a haña Nydia su poemanan, bo por bisa: masha bunita mes. I bo por bisa tambe: ma-shá bu-ni-ta mes. Ta e mes palabranan, pero ku otro efekto.

Asina nos ta mira ku asta den komunikashon di tur dia, palabra por halsa òf kibra hende. E por konsolá òf heridá. E por kousa tur emoshon humano i … krusa tur frontera.

No ta pòrnada e hurista i outor Ingles, John Selden a bisa for di siglo 17, ku palabra ta goberná mundu. Mundu a konosé oradornan ku a uza forsa di palabra pa kambia mente di gruponan grandi di hende, pa kontrolá komportashon humano, i asta pa kambia rumbo di historia.

E oradornan akí ta bai mas leu ku entonashon i modulashon di bos. Nan sa uza ritmo i zonido tambe pa hasi un frase memorabel; manera Ghandi a hasi ku su ekspreshon: “there is enough in the world for man’s need, but not for man’s greed.” Nan ta ripití palabra, tin biaha uza rima, òf ripití parti di palabra di tal forma ku e frase ta keda vibra den mente di esnan ku nan ke influenshá.

Tin ehèmpel hopi notorio di esaki, ku konsekuensia dramátiko i destruktivo. Mi ta referí na e palabranan ‘Ein Volk, Ein Reich, Ein Fuhrer’. I tin ehèmpel bunita, manera e palabranan memorabel ku a marka historia di sivilisashon di mundu oksidental: ‘Liberté, Egalité, Fraternité’.

Pa bon òf pa malu, e ehèmpelnan akí ta kontené téknikanan pa laga e palabranan biba nan mes bida den supkonsenshi di e skuchadó. P’esei tin hopi hende den historia ku nos ta keda kòrda, no pa loke nan a hasi so, sino pa loke nan a bisa tambe.

Biografianan di Winston Churchill ta mustra por ehèmpel ku e tabata mihó orador ku e tabata Ministro di Defensa. Miéntras e tabata perdiendo diferente bataya, e tabata gana tur debate, tin ora ku frasenan poétiko inmortal manera: “This is not the end, nor is it the beginning of the end. It is merely the end of the beginning.”

Por sosodé asta ku mundu ta keda kòrda un hende pa palabranan ku a slep for di su boka sin ku el a realisá peso di nan efekto. Por ehèmpel, tin hende ta komprimí e 8 añanan di presidensia di Bill Clinton entre dos frase: Esun frase ta “I did not inhale”. Esei el a bisa den kampaña elektoral tokante su uzo di marihuana komo mucha. E otro frase ta: “I did not have sex with that woman”. Esei el a bisa tokante su relashon ku e stazjèr Monica Lewinsky.

Loke por multipliká e forsa di palabra mas ainda, ta medionan di komunikashon masal manera internet, pelíkula, radio, televishon, korant i otronan. Si bo lesa den korant: “Segun Fulan…Fedjai ta ladron”, no ta importá kiko e sobrá notisia ta bisa. E palabra ‘ladron’ lo sigui persiguí Fedjai pa resto di su bida.

Esaki no tin di hasi ku forsa di palabra so, sino tambe ku e karakter i poder di medionan masal. P’esei, na mi pareser, no por komuniká via medionan manera ta kombersá riba bo veranda na kas. Si nan bisa na radio: “ta rekomendabel pa herebé awa di bebe”, ta otro ku si nan bisa: “awa na Kòrsou ta pèstá di mikrobio”. E promé frase ta alertábo, e di dos ta spantabo.

I si bo lesa: “mayornan ta protestá kontra regla nobo di skol”, ta otro ku si bo lesa: “mayornan no ta aseptá soketada na man di niun maestro.” E promé frase ta informá; e di dos ta instigá.

Palabra via medionan masal tin e poder di dominá mente di hende. Ta p’esei ta asina kostoso pa pone aviso den medionan masal. Loke bo ta paga p’e, no ta e 30 sekònde den aire ni e pida papel di korant, sino e poder pa influenshá pensamentu di e grupo ku bo ke kontrolá.

Esaki ta tresemi riba e instrumento di merkadeo.

Den merkadeo nan ta uza palabra di tal forma ku e ta kapta imaginashon di hende. Imaginábu bo mira dos diferente propaganda pa un bòter di awa. Esun bòter tin un etikèt ku e palabranan: ‘Aw’i yobe’. E otro tin un etikèt ku ta bisa: ‘Awa natural’. Maske tur dos ta e mesun awa i nan a keda prosesá na mes manera, e palabranan ‘aw’i yobe’, por ponebo pensa riba tur e sushedat den e het kaminda e awa ta pasa promé ku e drenta e bòter ei. En kambio ‘Awa Natural’ ta atraébo, pasobra e ta ponebo kere ku bo ta un hende konsiente.

Of, pa duna un ehèmpel konosí… ora bo tende e lema: ‘wrigley’s P.K. a pega manera un bals’, bo sa ku no ta bou di bo sapatu nan ke men ku el a pega. Ta djis un wega di palabra pa bo kòrda ku e produkto t’ei pa keda.

Tin diferente pueblo oriental ku ta tuma forsa di palabra asina na serio, ku asta nan ta skohe nòmber di yu ku ta referí na kalidatnan noble i bunita. Pasobra nan ta pensa ku e nifikashon di un nòmber tin e poder pa influenshá e personalidat i asta e destino di e hende. Ban spera ku e teoria di nòmber akí no ta klòp. Pasó lo ta masha duele si destino di muchanan na Kòrsou ta dependé di e nòmbernan ku nan famia a plak na otro despues ku nan a stroi sílaba manera pipit’i aros. Ta bon ku ainda nos tambe tin nòmber ku un bunita nifikashon, manera Nydia, ku ta nifiká ‘refugio’.

Asina nos a yega tiki-tiki na e arte di pisa kada palabra i laga nan brasa otro pa krea un mundu di nan mes: Poesia. Pa bisa kla, semper mi tabatin un relashon dualista ku poesia. Hopi aña pasá, den mi arogansia komo ‘teenager’, mi tabata yama poesia: ‘versje idòp den lágrima’. Mi tabata pensa: si un outor ke ekspresá su sintimentu, pakiko e no ta hasi’é di un forma mas normal? Si en bèrdat poesia ta laga espasio pa kada hende interpret’é na su mes moda, pakiko lo mi molostiá les’é? Pakiko tin ora ta laga frasenan na mitar, òf uza palabra ku ta bisa Li pero ku den e konteksto di e poema ke men La? Anto…., ken a bisa e outor ku mi ke mira te den fondo di su alma?

Di otro banda, mi no por a komprendé kon bini – apesar di mi resistensia – tòg de bes en kuando mi tabata namorá di sierto poema, sin ku mi por a splika pakiko e ta fasinámi. Komo ehèmpel mi ke menshoná djis un di nan: e poema ‘Madoa’, for di Nydia su kolekshon ‘un sinta den bientu’.

Kontra mi boluntat, m’a bin realisá ku e kalidatnan di poesia ku hopi tempu a ponemi resistí e arte akí, ta nèt e kalidatnan ku finalmente a konvensémi ku e ta un di e formanan mas puru di ekspreshon.

Pasobra den poesia, no tin niun kuenta, niun historia, komo barera entre e outor i su públiko. E poema ta refleho di e outor mes. E poeta no ta uza palabra komo vehíkulo pa krea un obra literario, sino komo refleho di su pensamentu i sintimentu, den un forma konsiso.

En bèrdat, esei por lagabo mira te den fondo di su ser. Pero si bo tuma e kurashi i aseptá su invitashon pa hasi esei, por resultá ku loke e outor ta deskribí ta un tema universal ku ta konta pa otro hende tambe. I si bo tin reserva pa enfrentá sintimentu di e outor, kisas ta pasobra bo no ke enfrentá esun di bo mes, ku hopi biaha ta meskos ku di dje.

Puresa di poesia por manifestá den estilo tambe. Tempu ku mi a siña konosé poesia, hopi poema tabata mará na un struktura ku sierto kantidat di sílaba, liña, i strofa, dependiendo di su género. Meskos, vários género tabatin su mes sistema di rima. Verso liber a bandoná tur e reglanan akí.

Mi ta kòrda un ekspreshon di e outor Merikano Robert Frost ku a kompará verso liber ku wega di tènis sin nèt. Pero nèt e libertat akí – na mi pareser – por hasi verso liber mas fasinante. E palabranan hopi biaha no ta forma un liña di pensamentu regular, sino un struktura multi-dimenshonal kaminda nan tur tin relashon ku otro. Den e harmonia akí por sosodé ku – kaminda ménos bo ta spera – palabranan òf sekuensia di palabra ku bo a uza henter bo bida, ta haña otro nifikashon.

John Keats por ehèmpel, a skibi den un obra poétiko: ‘A thing of beauty is a joy for ever’. Pa kuminsá, den idioma normal lo b’a ferwagt: ‘a beautiful thing’, na lugá di ‘a thing of beauty’. I si el a skibi ‘A thing of beauty is a constant joy’, na lugá di ‘a joy for ever’, tambe henter e efekto poétiko lo a kai perdí. Pasobra un palabra manera ‘constant’ no tin karga poétiko. Ademas ‘a constant joy’ ke men un alegria sin stòp; ta ken por! Miéntras ku ‘a joy forever’ ta sugerí ku bo por sigui sinti e alegria den futuro te kaminda bo mes ke.

Kerida Nydia, i kerido invitadonan,

Mi ta spera ku loke mi a papia awe ta reflehá mi apresio i rèspèt pa Nydia su talento di uza palabra na un forma asina puru i fuerte. Masha danki p’e invitashon pa papia na e okashon akí. Danki tambe, ku Bo a pèrmitími konkluí awe tardi ku un poema for di bo kolekshon nobo, ku a lòs tur e pensamentunan den mi mente ku mi a kompartí ku Boso awe tardi.

E poema yama ‘Krak’.

M’a keda spera
un volúmen tumultoso
manera di bos.

Òf un silensio grandi
manera na final
di nos eksistensia.

M’a keda spera
tera habri,
kas basha abou,
solo ku luna drenta
den eklips pareu.

Algu strañu
m’a keda spera.

Algu mes teribel
ku bo palabranan.

Ma …… ta mi alma so a krak.